Human Rights Watch: Ratni zločini na Kosovu (8) Albanski civili kao ljudski štit

Nasilno protjerivanje

Tokom 1998. i prvih mjeseci 1999. godine na Kosovu je raseljen veliki dio stanovništva: više od 200.000 kosovskih Albanaca je interno raseljeno, skoro 70.000 ih je izbjeglo iz pokrajine u susjedne zemlje i Crnu Goru, a još 100.000 jugoslovenskih državljana, većinom kosovskih Albanaca, zatražilo je azil u zemljama zapadne Evrope. Ali kao što je već jasno rečeno, na Zapadu je bila tek nekolicina onih koji su povjerovali da će režim u Beogradu pokušati da protjera cjelokupno albansko stanovništvo s Kosova. Međutim, razmjere i brzinu protejrivanja niko nije mogao da predvidi: za tri nedjelje nakon početka vazdušnih napada NATO-a, u susjednim zemljama je bilo 525.787 izbjeglica s Kosova. Mjesec dana kasnije, 12. maja, konačni broj je porastao na 781.618.59 Kao što je rečeno, VJ, srpska policija i paravojne formacije protjerale su 862.979 Albanaca s Kosova,60 a još nekoliko stotina hiljada je bilo interno raseljeno, pored onih koji su bili raseljeni prije marta.

Ovi podaci nagovještavaju da je do početka juna 1999. godine više od 80 odsto ukupnog broja stanovnika na Kosovu, odnosno 90 odsto kosovskih Albanaca, bilo protjerano iz svojih domova. Oko 440.000 izbjeglica prebjeglo je u Albaniju i oko 320.000 u Makedoniju (od kojih je skoro 80.000 prebačeno u neku drugu zemlju izvan regiona). Crna Gora je udomila oko 70.000 izbjeglica, a Bosna i Hercegovina više od 30.000. Kolone izbjeglica s Kosova su između marta i juna, po pravilu, išle do najbliže granice. To znači da su, po pravilu, stanovnici zapadnog dijela Kosova prelazili jugozapadnu granicu i išli u Albaniju, dok su izbjeglice iz istočnog dijela prelazile jugoistočnu granicu i išle u Makedoniju. Nasuprot tome, u cjelini posmatrano, stanovnici Mitrovice, Vučitrna, i drugih albanskih dijelova sjevernog Kosova usmjeravani su ka granici s Albanijom. Mnogi žitelji Peći i najzapadnijeg dijela Kosova prešli su u Crnu Goru, dok su neki iz najistočnijih dijelova prije prelaska granice s Makedonijom odlazili prvo u južnu Srbiju. U nekim dijelovima raseljavanja je bilo u znatno manjoj mjeri: sa Kosova je otišlo malo žitelja oblasti Frenica u središtu Kosova – najviše zbog vojnih kordona i želje da tu ostanu – osim onih koji su početkom maja protjerani iz Glogovca (videti poglavlje o oblasti Drenice). Mada činjenica da su izbjeglice uglavnom prelazile najbližu granicu možda ukazuje na to da je odlazak bio dobrovoljan, izjave stotina izbjeglica s kojima su u Albaniji, Makedoniji i Bosni razgovarali istraživači HRW-a i drugih organizacija, govore suprotno.

Odlazak albanskog stanovništva s Kosova u izvjesnoj mjeri je koordiniran i kontrolisan, pa se zbog toga nameće zaključak da je riječ o sistematskom i nasilnom protjerivanju. Da je na Kosovu sprovođena politika “etničkog čišćenja” može se zaključiti iz najmanje četiri ključna pokazatelja: prvi je vrijeme dolaska izbjeglica – izbjeglice su stizale u Makedoniju i Albaniju iz istih krajeva u iste dane, dok u nekim drugim periodima (posebno tokom pregovora) kolona izbjeglica nije bilo, ili su ih prebacivali s jedne na drugu granicu. Drugi pokazatelj je način odlaska: u Makedoniju su izbjeglice protjerivane vozom, što je omogućavalo da hiljade ljudi dnevno napusti Kosovo. Neki, među kojima je bilo mnogo onih koji su poslati u Albaniju, a koji nisu imali sopstveni prijevoz, prevoženi su kamionima i autobusima koje je obezbijedila srpska policija. Da bi protjerivanje teklo lakše uspostavljani su sabirni centri. Treći pokazatelj jeste da su srpske i jugoslovenske snage bezbjednosti zastrašivanjem nagnale stanovništvo u bijeg sijanjem straha, prijetnji i nasilja, što čini glavni element “etničkog čišćenja” koji je bio čest i tokom ratova u Bosni i Hrvatskoj.

Četvrti pokazatelj je oduzimanje ličnih dokumenata: izbjeglicama protjeranim prema Albaniji često su oduzimani lični dokumenti i one su bile primorane i da skinu registarske tablice sa kola i traktora prije nego što im je dozvoljeno da pređu granicu. Pošto je skoro 90 odsto izbjeglica s Kosova prešlo granicu i otišlo u Albaniju ili Makedoniju, analiza vremena i obrasca progona mora obavezno poći od dolaska izbjeglica u ove dvije države. Istraživači HRW-a boravili su u obje zemlje od posljednje nedjelje marta do sredine juna 1999. Istraživači su stoga bili u mogućnosti da prate i vrijeme i obrasce priliva izbjeglica. Ako su izbjeglice bježale od bombardovanja NATO-a ili zbog borbi između jugoslovenskih i srpskih snaga i OVK-a, očekivalo bi se da one pristižu nasumično, u zavisnosti od ličnih odluka pojedinih porodica o tome kada rizici postaju suviše veliki da bi se ostalo. Ali, skoro sve izbjeglice iz istog sela ili opštine pristizale su u isto vrijeme u Albaniju ili Makedoniju. Izuzeci su se dešavali ako bi dio žitelja iz jednog mjesta bio upućen u Albaniju a dio u Makedoniju. Iako je bilo neophodno izvršiti selekciju, iz hronologije razgovora istraživača HRW-a sa izbjeglicama stiče se uvid u ovaj proces.

Istraživači HRW-a su prve nedjelje (početak je 24. mart) u Makedoniji intervjuisali uglavnom tek pristigle izbjeglice iz Prištine. Druge i treće nedjelje većina novopridošlih bila je iz opština Kačanik i Štrpce. Četvrte nedjelje stigao je veliki broj izbjeglica iz Gnjilana. Pete nedjelje, mnogi od novopridošlih bili su iz opštine Lipljan. Slično je bilo i u sjevernoj Albaniji. HRW je tokom prve nedjelje razgovarao s velikim brojem izbjeglica koje su upravo stigle iz opštine Prizren; druge nedelje, mnoge izbeglice su došle iz Suve Reke i Đakovice, a treće nedjelje je bio veliki priliv izbjeglica iz Mitrovice i još ih je stiglo iz Đakovice. Priliv izbjeglica u Makedoniju nekoliko puta je iznenada prestajao, posebno početkom juna, kada se pregovaralo o detaljima dogovora između jugoslovenskih vlasti i NATO-a. Kao što se primjećuje u izvještaju OEBS-a, “priliv izbjeglica takođe je bio regulisan, jer je ishod bio takav da su na granični prelaz s Albanijom, bivšom jugoslovenskom republikom Makedonijom i Crnom Gorom u određeno vrijeme stizale hiljade izbjeglica, dok bi tokom narednih dana na određene prelaze pristizala tek nekolicina”.

Sistematičnija analiza šeme priliva izbjeglica u Albaniju, koji je sprovela Američka asocijacija za unapređenje nauke (zajedno sa East-West Menagement Institute i Institute for Legal and Policy Studie iz Albanije), potvrđuje ovu analizu. Statistička studija prvenstveno je koristila podatke prikupljene tokom krize od albanskih graničara na graničnom prelazu Morina na sjeveru Albanije. Studija zaključuje da se “masovni progon izbjeglica sa Kosova (u Albaniju) dešavao po pravilnoj šemi, te je cijela operacija morala biti koordinirana.” Izvještaj dalje poredi vrijeme i šemu progona sa bombardovanjem NATO-a i zaključuje da je “samo mali broj kosovskih Albanaca pobjegao s Kosova direktno zbog vazdušnih napada NATO-a”.

Takođe, šema odlazaka mnogih izbjeglica, u suštini, ukazuje na to da su protjerivanja bila organizovana, odnosno da odlazak nije bio spontan. Primjer ovoga je protjerivanje stanovništva u Prištini, glavnom gradu Kosova. Nekoliko dana nakon početka vazdušnih napada NATO-a, srpska policija i pripadnici paravojnih formacija počeli su sistematski da čiste veliki broj albanskih stanovnika iz grada. Svjedoci iz naselja Vranjevac, Tašlidže, Dragodan i Dardanija rekli su istraživačima HRW-a da su policajci i pripadnici paravojnih formacija išli od vrata do vrata krajem marta i govorili žiteljima da moraju odmah da napuste domove. M. B., majka dvoje djece iz Tašlidže, izjavila je da su joj rekli: “Hajde, izlazi! Moraš na željezničku stanicu.”64 Svjedoci kažu da su im u nekim slučajevima govorili da će biti ubijeni ako ne poslušaju. Jednom ljekaru i njegovoj porodici ljudi u maskirnim uniformama su rekli: “Ako ne odete za jedan minut, sve ćemo vas ubiti!” Kada ih je izbacila iz domova, policija je stanovnike uputila na glavnu željezničku stanicu u Prištini, dok su drugi odlazili kolima. Prilazne puteve blokirali su naoružana policija i paravojne formacije: jedan žitelj Vranjevca rekao je da je “ljude koji su pokušali da odu drugim pravcem policija primorala da se vrate.” Hiljade stanovnika Prištine bilo je sakupljeno na željezničkoj stanici, a u okolini je bila postavljena naoružana policija. Tu su ih utjerali u putnički voz za Makedoniju. Vozovi su bili potpuno pretrpani: jedan od protjeranih ispričao je da je zajedno sa još dvadeset sedmoro ljudi utjeran u kupe koji prima osam putnika.

Nekoliko izbjeglica je izjavilo da su ljude utjerivali u autobuse i kamione na željezničkoj stanici, što upućuje na to da je stanica bila sabirni centar za organizovane progone Albanaca iz Prištine. Izbjeglice od kojih je HRW uzeo izjave vidjele su policajce kako vuku ljude iz kola i tuku ih. Većina je istakla da su policajci i pripadnici paravojnih formacija od njih tražili devize za siguran prolazak, i prijavila da su vidjeli da paravojne jedinice oduzimaju nakit i vozila. Izbjeglice su takođe prijavile da su sabirni centri postojali i u Glogovcu i na glavnim željezničkim stanicama u Uroševcu i Kosovu Polju, kao i u selu Belanica u opštini Suva Reka. Kao što pokazuje primjer Prištine, stanovnici su često primoravani na bijeg zastrašivanjem, prijetnjama i nasiljem. Žitelji opštine Lipljan rekli su za HRW da su se uznemirili kada se dogodio prvi masakr u opštini (u selu Slovinje). Osjećaj straha pojačala su potonja ubistva u Malom Ribaru i Malom Alasu, poslije kojih im je jedino preostalo da odu (vidjeti poglavlje o opštini Lipljan). Nasumična paljba, policijske racije i paljenje kuća dodatno su uticali na njihovu odluku da izbjegnu.

U oblastima u kojima je ranije stanovništvo pružalo podršku OVK-u ubistva i drugi oblici nasilja imali su dvostruki cilj: da se stanovništvo zastraši i da se uklone osobe koje sarađuju s pobunjenicima. Primjer ovoga jeste Đakovica: talas organizovanog terora na početku rata prouzrokovao je na desetine mrtvih i na hiljade natjerao u bijeg u sjevernu Albaniju (vidjeti poglavlje o opštini Đakovica). Ovaj prvi talas nasilja u Đakovici počeo je 24. marta, kada je NATO započeo napade na Jugoslaviju, i trajao je do 2. aprila.

Kao što je bila praksa i tokom “etničkog čišćenja” u Bosni i Hercegovini, na meti su se našli istaknute ličnosti, uključujući ljekare, advokate i političare; ova strategija je smišljena s namjerom da zastraši ostatak stanovništva, kako bi oni pomislili da niko nije bezbjedan, ali i da eliminiše važne ili istaknute pojedince. Vjeruje se da je između 24. marta i 2. aprila 1999. godine ubijeno oko 200 žitelja Đakovice, mnogi od njih u nizu operacija “čišćenja” koje su sprovodili pripadnici VJ, srpske policije i paravojnih formacija od kuće do kuće.

Tokom ovog perioda protjeran je veliki dio stanovništva. Svjedoci koje je intervjuisao HRW u sjevernoj Albaniji – većinom žene – opisali su kako su ih policija, paravojne formacije i vojska protjerivali. Mnogi su prijavili da su napuštajući grad vidjeli gomile leševa.68 Prema izjavi jednog žitelja Đakovice: Sve je bilo dobro organizovano. Išli su iz jednog naselja u drugo. Neki vojnici su po zaduženju uništavali stvari, a drugi pratili ljude do granice.

Da je protjerivanje bilo sistematično ukazuje i to što je srpska policija masovno oduzimala lična dokumenta i registarske tablice albanskim izbjeglicama. Stotine izbjeglica koje su dolazile u Albaniju posvjedočile su da su, prije nego što im je dozvoljeno da pređu granicu, primoravane da predaju lične karte, pasoše i izvode iz matične knjige rođenih, koji su često bili cijepani pred njima. Oni koji su granicu prelazili kolima dobijali su šrafcigere i naređeno im je da sa vozila skinu registarske tablice. Nasuprot tome, izbjeglicama koje su bile prognane u Makedoniju bilo je, u cjelini gledano, dozvoljeno da zadrže dokumenta, čak i nakon što su ih pregledali pripadnici srpske policije. (Kao što je istaknuto u opširnijem opisu “etničkog čišćenja”, ova razlika u praksi možda odražava očekivanje da se oni poslati u Albaniju lakše mogu okarakterisati kao Albanci iz Albanije, što bi spriječilo njihov povratak, dok Makedonija nije bila spremna na to da se veliki broj Albanaca s Kosova naseli tu za stalno.)

Kakvo god da je objašnjenje, očito je da srpski službenici na granici nisu sprovodili praksu “čišćenja identiteta” po sopstvenom nahođenju. Nakon rata su na graničnim prelazima s Albanijom i na drugim mjestima na Kosovu otkrivene hrpe registarskih tablica i spaljenih dokumenata.

Svaki od ova četiri pokazatelja (vrijeme dolaska, način odlaska, zastrašivanje i praksa “čišćenja identiteta”) jasno ukazuju na to da bijeg 860.000 Albanaca s Kosova u dvanaest nedjelja predstavlja sistematsko protjerivanje. Kada se sve uzme u obzir, dokazi su ubjedljivi. Tužilac Tribunala za ratne zločine nije imala dilemu kada je njena kancelarija pripremila optužnicu za Slobodana Miloševića, Milana Milutinovića, Nikolu Šainovića, Dragoljuba Ojdanića i Vlajka Stojiljkovića.

Prva od optužbi glasi: Snage SRJ i Srbije su sistematski protjerale i raselile stotine hiljada kosovskih Albanaca iz njihovih domova širom čitave pokrajine Kosovo. Da bi olakšale ova protjerivanja i raseljavanja, snage SRJ i Srbije namjerno su stvarale atmosferu straha i ugnjetavanja upotrebom sile, prijetnjama silom ili nasilnim postupcima.

Proizvoljna hapšenja i pritvaranja

Tokom oružanog sukoba 1998. i početkom 1999. godine proizvoljna hapšenja i pritvaranja kosovskih Albanaca bila su uobičajena. Fizičko zlostavljanje i mučenje pritvorenih bilo je rasprostranjeno. Ova praksa bila je naglašenija tokom perioda mart – jun 1999. Na hiljade kosovskih Albanaca bilo je pritvoreno za vrijeme bombardovanja NATO-a. Muškarce su veoma često odvajali od žena i danima držali u privremenim pritvorima, poput škola i fabrika, a za to vrijeme su ih tukli i ispitivali o OVK-u. Neke ljude su duže vrijeme držali u zatvorima u Smrekovnici, Lipljanu, Istoku (Dubrava) i Prištini. Većina muškaraca koji su bili u pritvoru na kraju rata – njih između 1.000 i 2.000 – bila je prebačena iz kosovskih zatvora u centralnu Srbiju; u martu 2001. više od 400 kosovskih Albanaca još uvijek je bilo u pritvoru. Na primjer, više od 300 muškaraca i žena bilo je privedeno s ulica i iz privatnih kuća u Đakovici između 7. i 11. maja, nakon borbi između vladinih snaga i OVK-a u naselju Žabrat (videti poglavlje o opštini Đakovica). Žene su bile privremeno pritvorene u fabrici “Gorenje elektromotor”, a zatim su puštene. Muškarci su držani na nepoznatoj lokaciji na periferiji grada na putu Đakovica – Peć.

Oko polovina pritvorenih muškaraca puštena je nakon šest dana, dok su ostali – po procjeni njih 150 – prebačeni u zatvore u Peći, Lipljanu i Dubravi (prije nego što je NATO bombardovao taj zatvor). Većina zatvorenika, ako ne i svi, prebačena je u zatvore u užoj Srbiji prije ulaska trupa NATO-a na Kosovo 12. juna. Sud u Nišu je 22. maja 2000. godine za terorizam osudio 143 muškarca iz Đakovice na ukupno 1.632 godine zatvora. Oni su oslobođeni odlukom Vrhovnog suda Republike Srbije 23. aprila 2001.

Početkom aprila u zatvoru u Prizrenu držano je u pritvoru više od 300 kosovskih Albanaca. Jedan od njih, koji je u pritvoru proveo dva mjeseca, ispričao je kako su postupali prema njemu i drugima:

Otišao sam pravo u zatvor; nisu me ni priveli u stanicu policije. Tamo su me mučili u vrijeme doručka, ručka i večere. Kada sam stigao, prvo su me tukli gumenim pendrecima. Tukli su me po dlanovima i po preponama. Tamo je bilo više od 300 Albanaca. Tukli su nas svaki put kada su nam donosili hranu. Prva četiri dana su me svaki dan tukli u hodniku. Isto je bilo i sa drugim zatvorenicima.

U Glogovcu je policija od 22. aprila nedjelju dana pravila racije po kućama i pritvarala velike grupe odraslih muškaraca u lokalne stanice policije (vidjeti poglavlje o opštini Glogovac). Skoro sve muškarce su tukli ispred njihovih domova ili na putu do stanice, a neke su tjerali da pjevaju srpske nacionalističke pjesme. Većinu zatvorenika su ispitivali o OVK-u, a onda ih puštali nakon samo jednog dana provedenog u pritvoru. Mjesec dana kasnije stotine muškaraca, žitelja Glogovca, bilo je držano u pritvoru u podrumima lokalnih prodavnica. Većina muškaraca puštena je poslije tri dana, ali tek nakon što su bili ispitivani i batinani štapovima, drškama od lopata i metalnim šipkama. Oko devedeset muškaraca prebačeno je u zatvor u Lipljanu.

U nekim selima žene su zatvarane u privremene pritvore, poput štala ili napuštenih kuća, gdje su bile seksualno zlostavljane ili silovane (vidjeti odjeljak o silovanju).73 Zabilježeno je da je u kosovskim zatvorima držano nekoliko žena, poput doktorke Flore Brovine, koja je poslije rata prebačena u centralnu Srbiju, zatim osuđena na dvanaest godina zatvora, ali je oslobođena u novembru 2000 (vidjeti poglavlje “Kršenja prava poslije 12. juna 1999”). Više od 2.000 kosovskih Albanaca je u maju pritvoreno u zatvor u Smrekovnici pored Mitrovice (vidjeti dio o zatvoru u Smrekovnici u opštini Vučitrn). Istraživači HRW-a su razgovarali sa više od 30 ovih muškaraca; svi su prijavili da ih je policija u pritvoru redovno tukla, posebno dok su ih ispitivali o OVK-u. Istraživači HRW-a su s njima razgovarali dok su bili izbjeglice u Albaniji, a tada su na njihovim tijelima bili vidljivi tragovi fizičkog zlostavljanja, poput modrica na oku, modrica i povreda na koži.

Većina muškaraca je prije puštanja bila primorana da potpiše priznanja da su učestvovali u terorističkim akcijama. Istraživači HRW-a su razgovarali i sa bivšim zatvorenicima zatvora u Lipljanu, koji su svjedočili o prebijanjima i teškim uslovima u zatvoru, kao i o tome da su čim su stigli morali da prođu kroz špalir policajaca i zatvorskih čuvara koji su ih tukli. Jedan bivši zatvorenik zatvora u Glogovcu, koji je proveo petnaest dana u Lipljanu prije nego što su ga prebacili u zatvor u Sremskoj Mitrovici 10. juna, ispričao je:

U početku, kada smo izašli iz autobusa (u zatvoru u Lipljanu) morali smo da pješačimo trideset metara između dva reda policajaca, a oni su nas tukli pendrecima i palicama. Unutra su nam rekli da se skinemo. I opet su nas tukli. Odveli su nas u drugu sobu sa oko 500 zatvorenika – u sportsku dvoranu. Bili smo svi zajedno.

Albanci su držani u pritvoru i u najvećem zatvoru na Kosovu, u Dubravi pored Istoka. Kada je počelo bombardovanje NATO-a tamo se nalazilo između 900 i 1.100 zatvorenika, uključujući i oko trideset Srba, ali je nakon početka bombardovanja još zatvorenika prebačeno u Dubravu (uključujući 150 muškaraca iz Đakovice), a neki su prebačeni iz zatvora iz centralne Srbije. Kada je 19. i 21. maja NATO bombardovao ovaj zatvor, poginulo je najmanje devetnaest albanskih zatvorenika (vidjeti dio o zatvoru u Dubravi u opštini Istok). Srpske snage bezbjednosti su 22. maja postrojile oko 1.000 zatvorenika u dvorištu i sa zatvorskih zidina i stražarskih kula su na njih pucali iz snajpera i mitraljeza i bacali na njih ručne bombe, i tada su ubile najmanje sedamdeset ljudi. Još najmanje dvanaest zatvorenika je ubijeno u sljedeća dvadeset četiri časa jer su čuvari, specijalci i, pretpostavlja se, pripadnici paravojnih formacija napadali zatvorenike koji su se bili sakrili u zatvorskim zgradama koje nisu uništene u bombardovanju, u podrumima ili kanalizaciji. Povređene su odvezli kamionima, a ostale prebacili u zatvor u Lipljanu, gdje su ih tukli. Oni su 10. juna prebačeni u zatvore u užoj Srbiji.

Procjenjuje se da je 10. juna, dva dana prije ulaska trupa NATO-a na Kosovo, u zatvore u užoj Srbiji prebačeno 2.000 albanskih zatvorenika. Tokom 1999, 2000. i 2001. oslobođeno ih je više od 1.400, a neki od njih su oslobođeni na osnovu saveznog Zakona o amnestiji koji je donijet u februaru 2001. U martu 2001. u zatvorima u Srbiji i dalje se nalazilo oko 400 kosovskih Albanaca.

Uništavanje imovine civila i džamija

Između marta i juna 1999. godine pripadnici VJ, srpske policije i paravojnih formacija uništili su na hiljade albanskih domova širom Kosova, spaljujući ih ili koristeći artiljeriju, buldožere, eksplozive ili podmećući požare. Pljačkanje je takođe bilo široko rasprostranjeno. U nekim oblastima, posebno onim gdje je podrška OVK-a bila veća, uništena su čitava sela. Nekoliko gradova, uključujući Peć i Glogovac, takođe je bilo teško oštećeno. Prodavnice i privatne firme Albanaca, škole i džamije isto tako su bile meta napada, a često i pljačke. Uz to, voda u bunarima širom pokrajine često je zagađivana (vidjeti odjeljak koji slijedi).

Ove akcije bile su nastavak politike koju su sprovodile snage bezbjednosti na Kosovu tokom 1998. i početkom 1999, posebno u oblasti Drenice, opštini Orahovac (naročito u Mališevu) i u opštini Dečani.75 Jedno istraživanje UNHCR-a koje je objavljeno u novembru 1998. pokazuje obim razaranja tokom 1998.76 Istraživanje je obuhvatilo 285 sela, od kojih je sukob zahvatio 210. U ovih 210 sela, u kojima je po procjenama pre sukoba živjelo 350.000 ljudi, potpuno je uništeno 28 odsto kuća i domova – 9.809 od ukupno 35.185. Još 15 odsto domova (5.112 kuća) znatno je oštećeno, dok je 6.017 domova pretrpjelo umjerenu ili manju štetu. Samo 40 odsto domova u ovim oblastima ostalo je netaknuto.

Većina preostalih kuća na Kosovu uništena je 1999. Prema istraživanju UNHCR-a iz novembra 1999. godine, skoro 40 odsto svih stambenih kuća na Kosovu bilo je teško oštećeno (kategorije III i IV) ili potpuno uništeno (kategorija V).77 Od ukupno 237.842 kuća, 45.768 ih je teško oštećeno a 46.414 uništeno. Opštine u kojima je OVK imao podršku bile su nesrazmjerno pogođene (dijelom vjerovatno i zbog toga što je napad na njih počeo 1998): skoro polovina od 12.887 domova u opštini Orahovac teško je oštećena (4.334 doma) ili potpuno uništena (1.943 doma); u Suvoj Reci 4.552 kuće teško su oštećene a 2.018 ih je uništeno, ili više od 55 odsto ukupnog broja stambenih objekata (11.622). U oblasti Drenice, od ukupno 17.340 domova 7.155 ih je teško oštećeno, a 6.209 potpuno uništeno, što čini 77 odsto od ukupnog broja. Naročito teško je stradala Peć gde je više od 80 odsto od ukupno 5.280 kuća u gradu teško oštećeno (1.590) ili uništeno (2.774).

Slično su prošle škole i džamije. Prema procjeni štete koju su sprovele Ujedinjene nacije na 649 škola na Kosovu, više od petine ih je teško oštećeno, a više od 60 odsto potpuno uništeno. Istraživači HRW-a su nakon juna 1999. godine obišli oštećene i uništene džamije u Đakovici, Peći, Istoku, i Ćirezu (opština Srbica). Istraživači HRW-a su tokom obilaska terena u ljeto 1999. takođe otkrili da je oštećeno mnogo radnji i privatnih firmi u Suvoj Reci, Uroševcu, Prištini, Peći, Glogovcu i Đakovici. Izveštaj organizacije Ljekari za ljudska prava u avgustu 1999. dokumentovao je na osnovu iskaza izbjeglica da je na Kosovu uništeno 155 džamija.

Zagađivanje bunara

Zagađivanje bunara, koje je na Kosovu bilo rasprostranjeno tokom 1998. i 1999. godine, predstavlja otvoreni vid uništavanja imovine civila i zabranjeno je zakonima rata. Širom Kosova, srpske i jugoslovenske snage namjerno su zagađivale vodu u bunarima bacajući u njih hemikalije, mrtve životinje, pa čak i ljudske leševe. Prema izvještaju Međunarodnog komiteta Crvenog krsta (ICRC), koji je izvršio sanaciju vode na Kosovu, “vjeruje se da je više od polovine od 20.000 bunara na Kosovu zagađeno životinjskim ili ljudskim ostacima ili otpacima, ili su neupotrebljivi jednostavno zato što dugo nisu korišćeni.” Između januara i septembra 1999. ICRC je sanirao preko 1.700 bunara.

Istraživači HRW-a su u nekoliko sela dokumentovali slučajeve da su žrtve ubistva bile bačene u lokalni bunar. U jednom selu u Suvoj Reci – čije ime ne navodimo zbog silovanja koje se tamo desilo – jedanaest muškaraca je u aprilu 1999. ubijeno i bačeno u bunar (videti poglavlje o opštini Suva Reka). Kao što je istaknuto u dijelu koji govori o broju žrtava, u selu Poklek je u aprilu 1999. najmanje četvoro od, procjenjuje se, četrdeset sedam članova porodice Mućoli (Muqolli) ubijeno i bačeno u bunar u dvorištu gazdinstva. U jednom drugom selu u oblasti Drenice (čije ime takođe ne navodimo zbog zaštite identiteta žrtava), osam žena je bilo silovano, ubijeno i zatim bačeno u bunar.82 Istraživači HRW-a su takođe dobili izvještaje da su ljudski ostaci pronađeni u bunarima u selima Donji Streoc i Dubovik u opštini Dečani, u selu Damjane u opštini Đakovica i u Studenici u opštini Istok. U aprilu 1999. u dva bunara izvan sela Kotlina najprije su bačena tijela dvadeset tri muškarca a potom su na njih bačene ručne bombe. Seljani ove bunare nisu koristili i izgleda da je odluka da se tijela bace u bunar bila pokušaj da se prikriju ubistva, a ne da se zagadi voda u bunaru.

Sekundarni izvori su takođe prijavili da su bunari bili zagađivani prije i za vrijeme bombardovanja NATO-a. Prema jednom članku u Washington Postu od 10. decembra 1998. godine, najmanje pedeset osam sela prijavilo je stranim humanitarnim organizacijama da su u bunarima pronašli “mrtve pse, kokoške, konje, smeće, benzin, brašno, deterdžent, farbu i druge zagađivače”. U selu Ovčarevo 70 odsto bunara je “vjerovatno zagađeno”. Nakon bombardovanja NATO-a, Los Angeles Times je naveo statistiku UNHCR-a za oblast Đakovice, navodeći da su bunari u trideset devet od četrdeset četiri sela bili zagađeni “ljudskim ili životinjskim leševima”. Prema Vijeću za odbranu ljudskih prava i sloboda u Peći, ljudski ostaci su pronađeni u bunarima sela Donja Luka, Banja i Kosurić. Italijanski list Corriere Della Sera takođe je pisao o zagađenju bunara u Donjoj Luci, u kome je jedan seljanin pronašao trinaestoro članova porodice i komšija, starosti od dvanaest do sedamdeset godina.

Pljačkanje i iznuđivanje

Ubistva i masovna protjerivanja na Kosovu u proljeće 1999. bila su praćena pljačkom i iznuđivanjem. Albanci su, po pravilu, pljačkani prije ili za vrijeme protjerivanja s Kosova. Ako bi se suprotstavili, prećeno im je ubistvom ili su im otimali djecu i prijetili im dok ne bi pristali. U ove zločine najviše su bili uključeni pripadnici srpskih paravojnih formacija ili osobe u nepoznatim uniformama, mada se kao počinioci pominju i pripadnici srpske policije. Nijedna oblast nije pošteđena pljačke: pljačka je bila izraženija u oblastima gdje je djelovao OVK i u kojima su se dogodila masovna ubistva, poput Glogovca, Suve Reke i Peći, ali je zabilježen i u oblastima u kojima je bilo manje slučajeva ubistava i relativno malo razaranja, poput Lipljana, Prištine i Gnjilana. Kao i u Bosni i Hercegovini, pljačka i iznuđivanje možda su, jednostavno, bili motiv i nagrada pripadnicima srpskih paravojnih formacija, mada rasprostranjenost ovih zlodjela, kao i činjenica da je bar u nekim slučajevima u njih bila umješana policija ukazuje na to da su ona činjena uz saglasnost vlasti, i da je država i sama na taj način možda pribavljala dobit.

Jedan od najtežih slučajeva masovnog pljačkanja desio se u selu Belanica u opštini Suva Reka (vidjeti poglavlje o opštini Suva Reka). Srpska policija i paravojne formacije upale su 31. marta u selo i na jednom mjestu okupile mještane i veliki broj raseljenih lica iz okoline. Pripadnici srpskih paravojnih formacija i policije zatim su uporno od njih zahtijevali da im daju novac, a onima koji su odbili prijetili su da će ubiti njih ili njihovu djecu. Prijetnje su i ostvarili: tom prilikom ubijeno je najmanje desetak Albanaca. Jedna žena koja se u to vrijeme nalazila u selu ispričala je za HRW:

U jednom trenutku policija je došla do jednog čoveka koji je bio na traktoru ispred mene. Rekli su “Daj novac!” Nije imao ništa da im da. On je bio iz sela Ostrozuk. Onda su ga skinuli sa traktora i ubili. Pošto im ništa nije dao, oni (četiri policajca) skinuli su ga s traktora vukući ga za ruke i noge. Odveli su ga iza kuće, pa ga više nisam vidjela. Čula sam pucnje i vidjela sam jednog policajca kako nišani i puca. Taj čovek se nije vratio na svoj traktor.

Nedjeljama prije masovnog protjerivanja iz Glogovca početkom maja 1999. žitelji grada i raseljena lica trpjeli su stalne upade pripadnika srpskih paravojnih formacija i policije, koji su tražili novac i dragocjenosti (vidjeti poglavlje o oblasti Drenica). U nekim oblastima su ti zahtjevi pripadnika paravojnih formacija bili tako česti da su se žitelji odlučili na neobičan korak – zatražili su 23. aprila zaštitu od policije. Policija im je na kratko pružila zaštitu čime su se ova zlodjela tek donekle proredila, što upućuje na to da su vlasti u izvjesnoj mejri bile saučesnici u ovim zlodjelima. Pljačke su se odvijale prema određenom obrascu: jedan ili dvojica pripadnika paravojnih formacija ili policije provalili bi vrata privatnog stana, ponekad sa maskama na licu, ali uvijek naoružani automatskim puškama. Porodicama bi zatim prijetili fizičkim nasiljem dok ne predaju sve što ima neku vrijednost. A. H. (59) iz Glogovca opisao je šta se desilo kada su početkom maja ljudi u “zelenim uniformama i s crvenim povezima oko ruku” došli u kuću sa četiri stana koju je dijelio sa svoja tri brata:

Dva dana prije nego što smo otišli, oko 9 ili 10 ujutru, oni (policija) su došli u kuću i pretresli nas... Uperili su puške u nas... Tražili su mi novac... (onda) su me natjerali da sa sebe skinem sve sem veša – tražili su novac. Jedan od njih je rekao: “Ako nađem novac na tebi, ubiću te...” Uzeli su prstenje i zlato od žena... Sljedećeg dana... odnijeli su dva radija od mog brata i mali TV.

U nekim slučajevima pljačke pripadnici paravojnih formacija i policije navodno su prijetili djeci noževima i automatskim puškama da bi iznudili novac od roditelja. Prema izjavi četrdeset šestogodišnjeg H. M. iz Glogovca: “Nedjelju dana prije nego što smo otišli, oni (pripadnici paravojnih formacija) su postali sve oštriji da bi uzeli novac. Uzeli bi vam kćerku i rekli: “Daj mi novac ili je neću pustiti.”89 Drugi čovjek u poznim pedesetim godinama iz Glogovca rekao je da su “pripadnici paravojnih formacija uzeli djecu, držali im nož na vratu (i prijetili da će ih ubiti) ako im ne damo novac”.

Pljačke i iznude bilo je i u oblastima u kojima nije bilo masovnih ubistava i razaranja većih razmjera. Žitelji Prištine prijavili su da su ih često pljačkali dok su krajem marta bili primoravani da napuste grad. U opštini Gnjilane, jednoj od opština koja je pretrpjela najmanja razaranja tokom rata, takođe je bilo pljačke i iznuđivanja dok je stanovništvo protjerivano u Makedoniju. Iskustva žitelja mjesta Maleševo tipična su za obrazac koji je bio primjenjivan u Gnjilanu. Upavši u selo ujutro 16. aprila, pripadnici paravojnih formacija u zelenim uniformama s obilježjima bijelog orla i četiri slova S91 dali su žiteljima Maleševa dva sata da napuste selo. Dva seljana su ubijena u polju dok su ostali stajali po strani. Seljake su tukli, oduzimali su im kola, novac i nakit, prijetili im ubistvom, a onda ih natjerali da pješače do obližnjeg Gnjilana. Kasnije, na putu između Gnjilana i Uroševca, seljake su iznova pljačkale bande paravojnih formacija. Jedan seljak je rekao da su kolonu zaustavili devet puta između Gnjilana i Klokota, koji je udaljen desetak kilometara. Svaki put kad su ih zaustavili udarali bi ih i prijetili da će ih ubiti ako ne predaju sve devize, nakit i ostale dragocjenosti. Nekoliko svjedoka je prijavilo da su pripadnici paravojnih formacija prijetili da će na njih baciti ručne bombe ako ne dobiju ono što traže. Jedan svjedok je rekao: “Držali su ručne bombe i prijetili da će ih baciti na djecu ako ništa ne dobiju.”

Lišavanje slobode i prinudni rad

Postoje nesumnjivi dokazi da su između marta i juna 1999. godine jugoslovenske i srpske snage bezbjednosti lišavale slobode odrasle muškarce i tjerale ih da kopaju rovove, čiste bunkere i obavljaju druge fizičke poslove. Izgleda da je većina poslova bila vezana za strateške ciljeve Vojske Jugoslavije.

Najozbiljniji ovakav slučaj desio se u opštini Glogovac tokom maja i juna 1999. godine. HRW je dokumentovao i slučajeve da su u aprilu 1999. prinudnom radu podvrgnuti pritvorenici u opštini. Tada su srpski policajci i jugoslovenski vojnici u bar dva navrata okupili muškarce u Prizrenu i prebacili ih do granice s Albanijom, gdje su ih primorali da rade u brigadama za kopanje rovova (vidjeti poglavlje o opštini Prizren). Ima izvještaja i o radnim brigadama u Orahovcu, Suvoj Reci i Đakovici, gde su tokom aprila 1999. godine Romi bili navodno natjerani da kopaju rovove na granici s Albanijom.

Istraživači HRW-a su od grupe osoba koje su bile pritvorene u džamiji u Ćirezu u oblasti Drenica 31. aprila 1999. dobili detaljne opise prinudnog rada. Mnogi zatvorenici su ubijeni u rudniku Šavarina pored Žikatova 1. maja 1999, a ostali su premješteni u Glogovac (videti poglavlje o oblasti Drenica). Srpska policija je 5. i 6. maja odvela oko sedamdeset šest preživjelih iz Glogovca u sela Krajkovo, Vukovce i Poturk i predala ih vojnicima. Prema izjavama sedam svjedoka s kojima su razgovarali istraživači HRW-a, ovi ljudi bili su primorani da rade oko šest nedjelja, sve do povlačenja srpskih snaga bezbjednosti sa Kosova sredinom juna. Poslovi su uključivali kopanje rovova i bunkera. Svjedoci su prijavili slučajeve u kojima su vojnici prebijali i mučili zatvorenike, mada su neki istakli da su ih bolje hranili i s njima bolje postupali nego srpska policija i pripadnici paravojnih formacija u Ćirezu i Glogovcu.

Ljudski štitovi

Između marta i juna 1999. godine jugoslovenske i srpske snage bezbjednosti držale su pod prinudom neke albanske civile u blizini ili su ih postavljale između srpskih položaja i položaja OVK-a. Obe strategije osmišljene su radi stvaranja ljudskog štita za odbranu jugoslovenskih i srpskih snaga od napada aviona NATO-a ili OVK-a. Korišćenje ovakvih “ljudskih štitova” zabranjeno je članom 28 Žetvrte ženevske konvencije, u kojem se kaže: “Prisustvo zaštićene osobe ne smije se koristiti da bi se određene tačke ili oblasti zaštitile od vojnih operacija”.

U nekim slučajevima ljudski štitovi su neposredno korišćeni. Albanski civili bili su primorani da marširaju pored jugoslovenskih vojnika i srpskih policajaca da bi ih zaštitili od napada avijacije NATO-a ili OVK-a. Istraživači HRW-a intervjuisali su svjedoke iz Suve Reke, Kline i Lipljana, koji su tvrdili da su ih držali kao ljudske štitove. Svjedoci su izjavili OEBS-u da su ih koristili kao ljudski štit u Đeneral Jankoviću (na granici s Makedonijom), u opštini Đakovica, u Prištini i na putu od Ćireza do Štutice. Takođe, postoje optužbe da su srpske snage natjerale raseljene albanske civile, koji su tada i poginuli u šumama na Koriši od bombi NATO-a, da im budu ljudski štit, ali za to nema dovoljno dokaza.

Postoje i dokazi da su ljudski štitovi korišćeni posredno, kada su srpske snage bezbjednosti pokušale da između sebe i OVK-a postave civile, i time smanje mogućnost napada od OVK-a i tako se odbrane od napada na srpske položaje. Većina izvještaja odnosi se na oblast Drenice. Primjer koji to dobro ilustruje jeste slučaj u selu Staro Žikatovo (vidjeti poglavlje o oblasti Drenica). Jedan svjedok iz sela je ispričao za HRW: “Bili smo između OVK-a i Feronikela. (Srpske snage) počele su da iz Feronikela granatiraju vojnike (OVK-a).” OEBS izvještava o sličnom slučaju u selu Trnavce u opštini Srbica, kao i u selu Belanica u opštini Suva Reka. Jedan svjedok iz Mališeva (opština Orahovac), s kojim su razgovarali Ljekari za ljudska prava, izjavio je da je bio u grupi od 500 civila koje su jugoslovenski vojnici držali blizu granice s Albanijom i koristili ih kao ljudski štit tokom napada na obližnji položaj OVK-a.

Nagazne mine

U 1998. i prvoj polovini 1999. godine srpske i jugoslovenske snage postavile su na Kosovu oko 50.000 protivpješadijskih i protivtenkovskih mina, posebno duž granice s Makedonijom i Albanijom. OVK je tokom ovog perioda takođe postavljao mine u područjima koja su bila pod njegovom kontrolom. Pored toga, NATO je koristio kasetne bombe tokom najmanje šest nedjelja vazdušnih napada, što je prouzrokovalo određeni broj civilnih žrtava i zbog čega na Kosovu i drugim dijelovima SRJ nakon rata i dalje leže rasute neaktivirane naprave.

Mine i neaktivirane bombe predstavljaju najsmrtonosniju zaostavštinu sukoba na Kosovu. Prema izvještaju Fondacije vijetnamskih veterana sa sedištem u SAD-u, od završetka rata do sredine novembra 2000. godine u nesrećama s minama i neaktiviranim bombama život su izgubile 103 osobe a 394 ih je povrijeđeno.100 Ovi podaci ne odstupaju mnogo od izvještaja generalnog sekretara Ujedinjenih nacija iz jula 2000. godine, u kojem se kaže da je u periodu između 12. juna 1999. i jula 2000. od mina ili neaktiviranih bombi poginula 101 osoba a 395 ih je povrijeđeno. 101 Centar MACC pri UN (Mine Action Coordination Center), koji je nakon rata osnovan na Kosovu, saopštio je da je do sredine jula 2000. godine od mina i neeksplodiranih naprava očišćen 1,1 milion kvadratnih metara zemljišta. Izvještaj generalnog sekretara takođe navodi da su timovi kojima je koordinirao MACC demontirali 3.405 protivpješadijskih mina, 3.768 protivtenkovskih mina, 3.066 kasetnih bombi i 9.327 neeksplodiranih naprava. Pored toga, KFOR je u istom periodu očistio 16.000 domova, 1.165 škola i skoro 2.000 kilometara puta.

Jugoslavija je jedan od najvećih proizvođača protivpješadijskih mina na svijetu, i nije potpisnica sporazuma iz 1997. koji zabranjuje upotrebu nagaznih mina, ali su jugoslovenski zvaničnici izjavili da se nagazne mine koriste isključivo u svrhe obuke. Jugoslovenske snage su zapravo tokom sukoba 1998. i 1999. često koristile nagazne mine u taktičke svrhe protiv OVK-a i NATO-a. Prema izvještaju Međunarodne kampanje za zabranu nagaznih mina (International Campaign to Ban Landmines) iz 2000. godine, VJ je postavljala minska polja prvenstveno duž južne granice s Makedonijom. Snage Ministarstva unutrašnjih poslova Srbije i pripadnici paravojnih formacija postavljali su protivpješadijske mine unutar i oko centara gdje žive civili.105 Prema izvještaju HALO Trusta, neprofitne organizacije za uklanjanje mina: “U mnogim selima su nasumice postavljene mine da bi se izazvale civilne žrtve i tako obeshrabrio povratak izbjeglica.” Prema izvještaju USAID (Agencije za međunarodni razvoj SAD-a), mine su morale biti uklonjene u više od 900 škola.

U Vojno-tehničkom sporazumu između NATO-a i jugoslovenskih vlasti koji je potpisan 9. juna 1999, jugoslovenske vlasti su se složile da “obilježe i uklone minska polja, potezne mine i prepreke”. 108 Vojska Jugoslavije je obavijestila NATO o postojanju 616 miniranih lokacija. Mine koje su postavljali pripadnici paravojnih formacija, međutim, teško je locirati jer u načelu oni nisu obilježavali mjesta na kojima su mine postavljane.

Isto važi i za mnoge mine koje je postavio OVK. Zna se da je OVK postavljao uglavnom protivtenkovske mine, ali i protivpješadijske mine oko regionalnih baza, štabova i skloništa. Krajem septembra 1998. kanadsko oklopno vozilo iz KDOM-a i vozilo ICRC-a naletjeli su na protivtenkovske mine koje je postavio OVK u središtu oblasti Drenice. Poginuo je ljekar Špetim Robaj (Shpetim Robaj), kosovski Albanac, a tri medicinska radnika ICRC-a su povređena.

Kasetne bombe koje su bacale snage NATO-a tokom vazdušnih napada takođe predstavljaju stalnu opasnost po život civila na Kosovu nakon rata. Američke i britanske snage priznale su da su upotrebljavale kasetne bombe tokom bombardovanja. Bela kuća je u maju 1999. izdala direktivu Pentagonu da ograniči upotrebu kasetnih bombi (bar kada su u pitanju američke snage), nakon što je u napadu kasetnim bombama 7. maja na aerodromu u Nišu četrnaest civila ubijeno a dvadeset osmoro povrijeđeno.

Prema Međunarodnoj kampanji za zabranu nagaznih mina “SAD su bacile 1.100 kasetnih bombi tipa CBU-87/B, i svaka je sadržala 202 komada bombe tipa BLU-97/B, a Britanija je bacila 500 kasetnih bombi tipa RBL/755, i svaka je sadržala 147 komada bombi Bl-755”. Zbog toga što visok procenat punjenja kasetnih bombi ne eksplodira – po procjeni oko 5 odsto113 – ove bombe postaju, zapravo, nagazne mine.

Do jula 2000. NATO je dao podatke MACC-u pri UN-u u vezi s 333 lokacije na koje su bačene kasetne bombe sa 1.392 raspršujuća kanistera (jedinica punjenja kasetnih bombi).114 Prema izvještaju NATO-a, “skoro 30.000 pojedinačnih bombi u sastavu punjenja nije eksplodiralo i potrebno ih je ukloniti”. Prema procjenama NATO-a, do 4. jula 2000. uklonjeno je oko 30 odsto kasetnih bombi. NATO je kritikovan zbog sporog čišćenja kritičnih oblasti od kasetnih bombi. Prema izvještaju BBC-ja, do maja 2000. godine čak 40 odsto oblasti rizika nije bilo očišćeno od mina.

*Izvor: Po naređenju: Ratni zločini na Kosovu, Human Rights Watch, 2001.