Sa sračunatom preciznošću Milošević je koristio nacionalistički populizam koji je upravo stvorio da bi se otarasio političkih protivnika, uključujući i Stambolića. Državni mediji, a posebno Radio-televizija Srbije (RTS), namjerno su sijali dezinformacije o zlodjelima nad Srbima na Kosovu, uključujući silovanja Srpkinja, i vodili su kampanju s ciljem da se raširi negativna predstava o Albancima. Tokom sljedeće dvije godine po Jugoslaviji su se održavali masovni skupovi pod nazivom "Mitinzi istine", na kojima je Milošević prizivao srpsku slavu i zahtijevao ustavne promjene da bi oduzeo autonomiju Kosovu.
Godine 1989, kada je srpska vlast Kosovu oduzela status autonomne pokrajine u okviru Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, politički analitičari u zemlji i inostranstvu očekivali su da će se situacija pogoršati. Opasnost od izbijanja sukoba bila je sve očiglednija iz godine u godinu, ali se ratovi koji su se vodili u ostalim djelovima bivše Jugoslavije nisu prenijeli na Kosovo. Srpska vlast jačala je pritisak na kosovske Albance koji su, kad su uvidjeli da nema izgleda za poboljšanje odnosa, počeli postepeno da gube vjeru u politiku nenasilja koju su vodili od 1990. Krajem 1996. godine, do tada nepoznata grupa gerilaca po imenu Oslobodilačka vojska Kosova (OVK) započela je koordinisane akcije protiv srpske policije. Vlasti su na to odgovorile bespoštednom silom i time je počeo nezaustavljiv ciklus nasilja. Odlučna i zajednička međunarodna intervencija nastupila je tek pošto se sukob pretvorio u opšti rat. Srpske i jugoslovenske snage iskoristile su priliku tokom bombardovanja NATO-a i "etnički očistile" više od 850.000 kosovskih Albanaca a ubile ih na hiljade. Na kraju je bombardovanje snaga NATO-a primoralo vladine snage da napuste pokrajinu, ali su ratni zločini već bili počinjeni – okrutnosti koje još uvijek opterećuju kosovsko poslijeratno društvo.
Kosovo u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji
Poslije Drugog svjetskog rata savezni ustav je definisao kosovske Albance u Jugoslaviji kao "narodnost" a ne kao ustavotvorni "narod", mada su po brojnosti bili treća etnička grupa u zemlji. Tako je njihov status bio različit od statusa najvećih etničkih grupa u zemlji – Srba, Hrvata, Muslimana, Slovenaca i Makedonaca. Ipak, Jugoslavija je pružala privid da garantuje prava manjinama i svim etničkim grupama u ime socijalističke ideje "bratstva i jedinstva".
Kosovo je bilo najsiromašniji region u Jugoslaviji. Sa izuzetkom bogatog rudnika Trepča, većina pokrajine živjela je od poljoprivrede. Siromaštvo i nerazvijenost svih etničkih zajednica na Kosovu samo su pojačali napetost. Izvjesno poboljšanje uslijedilo je poslije studentskih demonstracija krajem šezdesetih godina, kada su se povećala ulaganja iz budžeta, otvorio se Univerzitet u Prištini i kosovski Albanci uključili su se u organe lokalne samouprave. U nastojanjima da uspostavi bolju ravnotežu među rivalskim etničkim grupacijama u zemlji – i da uticaj Srbije unutar federacije drži pod kontrolom – jugoslovenski vođa Josip Broz Tito je rukovodio donošenjem novog ustava 1974. godine, koji je obezbijedio više autonomije dvema pokrajinama u Srbiji: Kosovu i Vojvodini (u kojoj živi veliki broj etničkih Mađara). Mada nisu dobile status kakav su imale federalne republike Bosna, Hrvatska, Makedonija, Crna Gora, Srbija i Slovenija, ove dvije oblasti proglašene su za "autonomne pokrajine". To im je obezbijedilo da kao i jugoslovenske republike imaju ravnopravno svog predstavnika u predsjedništvu Federacije, zatim da imaju sopstvene narodne banke, policiju, pokrajinsku skupštinu i vladu. Kosovski Albanci ušli su u unutrašnji krug vladajuće elite.
Kosovski Albanci, koji su činili oko 74% kosovskog stanovništva 1971. godine, preuzeli su većinu ključnih mjesta uprave na Kosovu i kontrolisali su obrazovni sistem, pravosuđe i policiju, mada pod kontrolom Tita i Komunističke partije, dominantne političke snage u zemlji. Na zalaganje vlasti, 1970. godine otvoren je Univerzitet na albanskom jeziku u Prištini.
Politička elita u Srbiji nikada nije prihvatila autonomiju Kosova, i doživljavala ju je kao prijetnju srpskim interesima i suverenitetu. Autonomija Kosova i Vojvodine, kako su tvrdili neki, oslabila je snagu Srbije unutar Jugoslavije. Ove kritike su ućutkivane sedamdesetih godina, ali su narastale posle Titove smrti 1980. godine. Sljedeće godine, kosovski Albanci su, pod vođstvom studenata univerziteta, u početku nezadovoljni hranom i slabim uslovima u studentskim domovima, izašli na ulice i tražili veće plate, veću slobodu izražavanja, oslobađanje političkih zatvorenika i da Kosovo dobije status republike unutar Jugoslavije. Jugoslovenska vojska i savezna policija su silom ugušile demonstracije, nekoliko kosovskih Albanaca je ubijeno i sljedećih mjeseci su se desila brojna hapšenja. Neki politički zatvorenici iz tog vremena, zajedno sa mladićima koji su pobjegli s Kosova da bi izbjegli hapšenje, formirali su emigrantske grupe u zapadnoj Evropi, koje su kasnije prerasle u OVK. Beograd je smijenio albansko političko rukovodstvo i postavio novo. Od 1981. u srpskim političkim krugovima rastao je pritisak da se obuzda ono što se tada smatralo rastućim "albanskim separatizmom".
Položaj nealbanskog stanovništva
Krajem sedamdesetih i tokom osamdesetih godina kosovski Srbi žalili su se da ih kosovski Albanci i njihovo rukovodstvo uznemiravaju i diskriminišu s namjerom, tvrdili su Srbi, da ih proteraju iz Pokrajine. Prema izvještaju predatom uticajnoj Srpskoj akademiji nauka i umjetnosti 1988. godine, s Kosova se između 1981. i 1987. godine iselilo više od 20.000 kosovskih Srba. Albanci tvrde da su Srbi odlazili iz ekonomskih razloga jer je Kosovo bilo najsiromašnija oblast u Jugoslaviji. Kosovske Srbe i druge manjine, kao što su Turci i Romi, uznemiravali su, zastrašivali i ponekad zlostavljali ekstremistički pripadnici albanske većine na Kosovu. Vlast na Kosovu, koju su činili kosovski Albanci, nije preduzimala prave korake da ispita ove zloupotrebe ili da zaštiti kosovske manjine.
U isto vrijeme, populacija kosovskih Albanaca stalno je rasla, kosovski Albanci su narod s najvećim natalitetom u Evropi, što je Srpska akademija nauka i umjetnosti nazvala "teškim pritiskom ne samo na raspoloživa sredstva, već i na ostale etničke grupe".
Rast srpskog nacionalizma
Sredinu i kraj osamdesetih godina obilježava snažan rast srpskog nacionalizma, posebno među Srbima van uže Srbije, koji su se osjećali sve izolovanijima i kojima je sve više prijetio nacionalizam u njihovoj blizini – u Hrvatskoj, Bosni i na Kosovu. Najglasniji su bili Srbi na Kosovu koji su se žalili na loš položaj zbog ponašanja kosovskih Albanaca.
Septembra 1986. godine Srpska akademija nauka i umjetnosti je izdala dokument koji se bavio "srpskim pitanjem" u okviru Jugoslavije. Poznat kao Memorandum, dokument je napao srpske političare zato što ne čine ništa povodom prijetnji, napada i čak "genocida" nad Srbima na Kosovu. Pored ostalih potpirivačkih izjava, Memorandum iznosi:
"Fizički, politički, pravni i kulturni genocid nad srpskim stanovništvom na Kosovu i Metohiji predstavlja strašniji historijski poraz od bilo kog drugog oslobodilačkog rata kojeg je Srbija iskusila od Prvog srpskog ustanka 1804. do ustanka 1941."
Iako je tadašnji predsjednik Srbije Ivan Stambolić kritikovao Memorandum, on je izražavao opšti, mada javno neiskazan osjećaj u srpskoj populaciji. Dok je komunizam propadao kao ideologija, srpski političari su ovo nezadovoljstvo usmjeravali u svoju korist. Nijedan političar to nije bolje shvatio od Slobodana Miloševića, koji je u to vrijeme bio predsjednik Saveza komunista Srbije. Komunistički aparatčik i Stambolićev štićenik, Milošević je upotrebio strah i nacionalizam kao pokretačku snagu sopstvenog političkog napredovanja. Miloševića su 24. aprila 1987. poslali u Kosovo Polje da se obrati okupljenim kosovskim Srbima koji su protestovali protiv albanskog zlostavljanja. On je demonstrante pridobio pokličem: "Niko ne smije da vas bije!" Ova fraza se često ponavljala na srpskoj državnoj televiziji, koja je bila pod Miloševićevom kontrolom, i postala je jedan od mitingaških pokliča srpskih nacionalista. Pretvorivši se iz komuniste u nacionalistu, Milošević nastavlja:
"Vi treba da ostanete ovde. Ovo je vaša zemlja, ovo su vaše kuće, vaše njive i bašte, vaše uspomene. Nećete valjda napustiti svoju zemlju jer se u njoj teško živi, jer su vas pritisli nepravda i poniženje. Nije nikada bilo svojstveno duhu srpskog i crnogorskog naroda da ustukne pred preprekama, da se demobiliše kad treba da se bori ... Treba da ostanete ovde i zbog predaka i zbog potomaka. Pretke biste obrukali, a potomke razočarali. Ali, ja vam ne predlažem da ostajući trpite, izdržavate i podnosite stanje s kojim niste zadovoljni. Naprotiv! Treba da ga menjate, zajedno sa ostalim progresivnim ljudima ovde, u Srbiji i u Jugoslaviji."
Sa sračunatom preciznošću Milošević je koristio nacionalistički populizam koji je upravo stvorio da bi se otarasio političkih protivnika, uključujući i Stambolića. Državni mediji, a posebno Radio-televizija Srbije (RTS), namjerno su sijali dezinformacije o zlodjelima nad Srbima na Kosovu, uključujući silovanja Srpkinja, i vodili su kampanju s ciljem da se raširi negativna predstava o Albancima. Tokom sljedeće dvije godine po Jugoslaviji su se održavali masovni skupovi pod nazivom "Mitinzi istine", na kojima je Milošević prizivao srpsku slavu i zahtijvao ustavne promjene da bi oduzeo autonomiju Kosovu. Prilikom takvog jednog mitinga Milošević je rekao sledeće:
"Dobićemo bitku na Kosovu bez obzira na prepreke unutar zemlje i van zemlje. Pobedićemo uprkos činjenici da se neprijatelji Srbije van zemlje udružuju protiv nje, zajedno sa onima u zemlji. Poručujemo im da ulazimo u svaku bitku… namerom da pobedimo."
Kosovski Albanci organizovali su štrajkove i javne proteste protiv rastućih ograničenja i represije u pokrajini. Za razliku od mitinga u ostatku Srbije, albanske demonstracije često su silom prekidane i mnogi kosovski Albanci bivali su hapšeni. Rukovodstvo Saveza komunista Kosova raspušteno je 17. novembra 1988. godine. Nekoliko dana kasnije, rudari, kosovski Albanci, stupili su u štrajk u rudniku Trepča nedaleko od Kosovske Mitrovice. Savezna skupština je 25. novembra donijela ustavne amandmane koji su utirali put promjenama srpskog ustava. Azem Vllasi, predsjednik Saveza komunista Kosova, u to vrijeme vodeći političar među kosovskim Albancima na federalnom nivou, bio je razriješen dužnosti.
Trepčanski rudari su se ponovo pobunili 20. februara 1989. godine, sada tražeći da se kosovski partijski funkcioneri vrate na ranije položaje. Vlasti su poslale vojsku i uspostavile "vanredne mjere" u pokrajini – one su se svodile na uvođenje vanrednog stanja. Pokrajinom je zavladala atmosfera straha, posebno među albanskim vođama i intelektualcima na Kosovu. Ostale jugoslovenske republike, posebno Slovenija, počele su da protestuju protiv agresivnog srpskog nacionalizma.
Ukidanje autonomije Kosova
Poslije masovnog miloševićevskog mitinga u Beogradu, Vllasi je uhapšen 2. marta. Tri nedjelje kasnije proglašen je novi ustav Srbije. Skupština Kosova – većinom kosovski Albanci, ali pod pritiskom iz Beograda – prihvatila je predložene promjene ustava Srbije, kojim je vlast vraćena Beogradu.
U Beogradu se slavilo, a kosovski Albanci su se žestoko usprotivili promjenama. Specijalne jedinice policije su 28. marta 1989. godine otvorile vatru na demonstrante, ubivši pri tom dvadeset četiri osobe. Mada su vladine snage možda i bile napadnute, država je odgovorila bespoštedno i neobuzdano. Zajednički izvještaj Helsinki Watcha i Međunarodne helsinške federacije za ljudska prava u to vrijeme smatrao je da "nije bilo opravdano pucati iz automatskog oružja na okupljene demonstrante". Jašući na sve jačem talasu nacionalizma, Slobodan Milošević je izabran za predsjednika Srbije 8. maja 1989. godine i na tom položaju je bio sljedećih osam godina, sve dok 23. jula 1997. nije izabran za predsjednika Jugoslavije. Na tom položaju je bio do oktobra 2000. godine.
Jula 1989. godine Skupština Srbije donijela je Zakon o ograničenju prometa nepokretnosti, prvi u nizu zakona koji su grubo diskriminisali kosovske Albance. Zakon je Albancima zabranjivao prodaju imovine bez odobrenja specijalne državne komisije pod kontrolom ministra finansija Srbije. Dana 30. marta 1990. godine srpske vlasti su usvojile program koji je postavio ideološke temelje vladine politike na Kosovu. Ironično je nazvan "Program za realizaciju mira, slobode, jednakosti, demokratije i prosperiteta Socijalističke Autonomne Pokrajine Kosovo" i u njemu je stajalo sljedeće:
"Autonomija Kosova ne može da služi kao opravdanje ili razlog za loše funkcionisanje pravne države i moguće ponavljanje nacionalističkih i separatističkih nemira i stalne međuetničke tenzije. Ne može se zloupotrebiti za ostvarivanje neprihvatljivih i neostvarivih ciljeva: sprečavanje povratka Srba i Crnogoraca, raseljenih pod pritiskom, i svih ostalih koji žele da dođu i žive na Kosovu, a posebno ne za dalju emigraciju Srba i Crnogoraca i secesiju dela teritorije republike Srbije da bi se konstituisala nova država unutar ili van Jugoslavije."
KOSOVO 90-ih GODINA
Proglašenje nezavisnosti Kosova
Albanski poslanici politički razorene Skupštine Kosova proglasili su 2. jula 1990. godine nezavisnost Kosova. Dva mjeseca kasnije, 7. septembra, članovi Skupštine koja je raspuštena 5. jula tajno su se sastali i usvojili novi ustav Republike Kosovo. Izabrana je vlada u sjenci i skupština. Tri nedjelje kasnije, 28. septembra, Skupština Srbije usvojila je novi ustav Srbije kojim je i formalno ukinuta autonomija i Kosovu i Vojvodini. Novi ustav Srbije je bio potreban, jer je formalnim ukidanjem autonomije Kosova i Vojvodine Srbija dobila dva glasa u osmočlanom Predsjedništvu Jugoslavije. U koaliciji sa svojim partnerom Crnom Gorom, "srpski blok" je kontrolisao polovinu ovog federalnog tijela.
Septembra 1991. godine, kosovski Albanci su održali nezvanični referendum o nezavisnosti. Kosovski Albanci su ogromnom većinom glasali za nezavisnost od Jugoslavije. Jugoslovenske vlasti su odbile da priznaju rezultate referenduma. Samo je vlada Albanije, tada još uvek vođena komunističkom partijom, priznala nezavisnost.
Kršenja ljudskih prava 1990-ih godina
Kosovo je postalo policijska država pod upravom Beograda. Srpske vojne snage, čije je prisustvo na Kosovu opravdavano potrebom za borbom protiv "albanskog secesionizma", neprekidno su kršile ljudska prava. Policijsko nasilje, proizvoljna hapšenja i mučenja bili su uobičajena pojava. Kosovske Albance su hapsili, pritvarali, pravno gonili i osuđivali na zatvor samo zbog njihove etničke pripadnosti, političkih uvjerenja ili članstva u organizacijama i institucijama koje su bile zabranjene ili im srpske vlasti nisu bile naklonjene. Na stotine hiljada kosovskih Albanaca otpušteno je iz državnih institucija i društvenih firmi po sili niza diskriminatornih zakona. Već avgusta 1990. skupština Srbije ukinula je nezavisnost kosovskog obrazovnog sistema i uspostavila novi plan i program nastave, koji je kontrolisao Beograd. Albanski nastavnici su morali da potpišu izjavu o lojalnosti; oni koji su odbili bili su otpušteni. Tokom devedesetih, vlasti su pozatvarale većinu škola na albanskom jeziku i januara 1991. godine prestale su da isplaćuju plate albanskim srednjoškolskim profesorima. Do oktobra 1991. godine svi albanski nastavnici bili su otpušteni; ostalo je samo petnaest albanskih profesora na prištinskom univerzitetu, i oni su predavali na srpskom.
Namjerna ekonomska i društvena marginalizacija kosovskih Albanaca natjerala je tokom sljedećih sedam godina oko 350.000 Albanaca da emigriraju iz pokrajine. Dok je Miloševićeva vlada primoravala Albance da napuste zemlju, Srbima je pružala povlastice i ohrabrivala ih da naseljavaju pokrajinu. Godine 1996. na Kosovu je naseljeno 16.000 srpskih izbjeglica iz Bosne i Hrvatske, poneki i protiv svoje volje.
Stav jugoslovenskih vlasti bio je da je potrebno zadržati vojno prisustvo i pravne mjere iz dva razloga: da bi se zaštitile manjine na Kosovu – prije svega Srbi i Crnogorci – i da bi se zauzdao albanski secesionistički pokret. Ovakav pokret, tvrdile su vlasti, tražio bi nezavisnost od Jugoslavije i možda ujedinjenje sa susjednom Albanijom. Postupci vlade u pogledu obe ove mogućnosti bili su ekstremni i proizveli su kršenja ljudskih prava.
Albanski nenasilni otpor i paralelna država
Kosovski Albanci su na ukidanje autonomije odgovorili stvaranjem paralelne države koja je, na osnovu septembarskog referenduma 1991, proglašena nezavisnom od Jugoslavije. Albanski poslanici raspuštene skupštine uspostavili su "ilegalne" institucije vlasti i kosovski Albanci su odbili da priznaju državu Srbiju. Organizovan je paralelni sistem privatnih škola na osnovu donacija i poreza. Osam godina su albanski đaci i studenti posjećivali časove u privatnim kućama, praznim firmama i napuštenim školskim zgradama. Policija i pripadnici snaga bezbjednosti rutinski su maltretirali, privodili i tukli nastavnike, studente i upravnike privatnih škola. Policija je ponekad oduzimala sredstva koja su se skupljala za obrazovanje.
Skupštinski izbori održani su tajno 24. maja 1992. godine i učvrstili su poziciju tri godine starog Demokratskog saveza Kosova (DSK) kao najjaču partiju kosovskih Albanaca, a do tada malo poznati književnik Ibrahim Rugova imenovan je za predsjednika. DSK je proširio paralelni sistem i uspostavio strukture za skupljanje poreza od Albanaca na Kosovu i od dijaspore koja je neprekidno rasla. 15 Rugova i premijer Bujar Bukoshi predstavljali su u inostranstvu "Republiku Kosovo". Oduzimanje autonomije Kosovu i kršenja prava koja su uslijedila izazvali su malo reakcija u međunarodnoj zajednici, koja je bila sve više okupirana rasplamsavanjem sukoba u Sloveniji, Hrvatskoj, a zatim u Bosni. U ljeto 1992. godine Konferencija za evropsku bezbjednost i saradnju (sadašnja Organizacija za evropsku bezbjednost i saradnju – OEBS) u okviru misije otvorila je kancelarije na Kosovu, u Vojvodini i Sandžaku, ali su predstavnici OEBS-a morali da napuste zemlju jula 1993. godine, kada su jugoslovenske vlasti odbile da im produže mandat.
Decembra 1992. godine, pošto su srpske specijalne policijske snage uspostavile vlast na Kosovu, predsjednik SAD-a George Bush izdao je takozvano "Božićno upozorenje". Kako se navodi, Bush je u pismu predsjedniku Miloševiću rekao da su SAD "spremne da upotrebe vojnu silu" u slučaju da Srbija izazove sukob na Kosovu – a ovakvo upozorenje ponovio je i predsjednik Clinton nekoliko mjeseci kasnije kada je stupio na vlast. Kosovski Albanci su ova upozorenja shvatili kao poruku da će ih SAD braniti. Uglavnom zbog realne procjene vojne sposobnosti kosovskih Albanaca, DSK je odbio ponude hrvatskog i bosanskog rukovodstva da otvori još jedan vojni front protiv Srbije. Zastupajući nezavisnost Kosova, DSK se istovremeno zalagao za nesuprotstavljanje i podsticao Albance da podrže paralelne strukture. Izuzetak čini pokušaj da se 1992. i 1993. organizuje Kosovsko ministarstvo odbrane, sa sopstvenim snagama, sastavljenim većinom od nekadašnjih policajaca. Srpska policija je 1993. godine razbila ovu grupu u začetku serijom brojnih hapšenja i sve do pojave OVK 1996. godine nije se mogao nazreti nikakav oružani pokret.
U strahu da se sukob na Kosovu ne izmakne kontroli i ne proširi na čitavu regiju, Sjedinjene Države i vlade zapadnoevropskih država zdušno su ohrabrivale kosovske Albance da održe umjereni kurs. Osnovni cilj bio je da se izbjegne sukob na Kosovu, i prema tome je nesukobljavanje, po mišljenju Zapada, bilo jedini način da se ovo postigne. Rugova, koji je smatran istinskim zagovornikom umjerenog pristupa, dobio je bezuslovnu podršku zapadnih vlada, posebno Sjedinjenih Država. Često su ga pozivali na susrete na visokom nivou u Washington i prestonice zapadne Evrope, što je umnogome doprinosilo njegovoj popularnosti među izrazito prozapadno orijentisanom javnošću kosovskih Albanaca. Međutim, zapadne vlade nikada nisu podržavale nezavisnost Kosova, mada je većina kosovskih Albanaca vjerovala da jesu.
U neku ruku, Rugova i Milošević su koristili jedan drugome. Milošević je tolerisao Rugovu jer je Rugova omogućavao da kosovski Albanci daju oduška svom nezadovoljstvu i da javno izraze svoju političku volju, a njegova politika nesukobljavanja nije dovodila u pitanje srpsku vlast u pokrajini. Takođe, Albanci su i dalje plaćali porez srpskim vlastima. U isto vrijeme, Miloševićeva represivna politika sve više je opravdavala težnje Albanaca za nezavisnošću. Zapad je bio zadovoljan ovim ustrojstvom jer je ono garantovalo status quo. Kršenja ljudskih prava bilo je i dalje, ali je Kosovo, ipak, ostajalo van naslovnih strana zapadnih medija, budući da je Zapad bio okupiran sukobima u Hrvatskoj i Bosni. Istovremeno, zapadnoevropske vlade i SAD obezbjeđivale su jaku finansijsku i političku podršku vladi Sali Berishe u Albaniji, dijelom zbog toga što je Berisha podržavao Rugovu i obećao da se neće miješati u zbivanja na Kosovu i u Makedoniji. Bezrezervna pomoć Beriši, bez obzira na to što je bilo jasno da on krši ljudska prava stanovništva Albanije, umnogome je na kraju doprinjela destabilizaciji Albanije, što je, zauzvrat, negativno uticalo na situaciju na Kosovu.
U međuvremenu, na hiljade kosovskih Albanaca je zbog stalnih progona ili straha da će biti regrutovani u Vojsku Jugoslavije napuštalo Kosovo i odlazilo u Sjedinjene Države i Zapadnu Evropu. Mnogi ovi obespravljeni mladići u inostranstvu i na Kosovu, bez obrazovanja ili stalnog zaposlenja, kasnije će se pridružiti borcima.
*Izvor: Po naređenju: Ratni zločini na Kosovu, Human Rights Watch, 2001.
(Nastaviće se...)
