Težak i kompleksan put Uvid u modernu albansku književnost

Albanska književnost se razvijala odvojeno od granice matice države Albanije, dakle na Kosovu i Makedoniji. Raste broj književnika i njihova djela. Javljaju se talentovani pisci školovani u evropskim centrima. Književni rad nije prestao sa okupacijom, a kasnije i u real-socjalizmu.

Tematika moderne Albanske književnosti je „eho“ slobode dobivene u ratu. Na kraju 50-60 god. Petar Marko izdao roman „Hasta la vista“, Ismail Kadare „General mrtve vojske“, Jakov Xoxa, Dritëro Agolli i dr.

Ismail Kadare rođen je 1936. god. u Gjirokastri na jugu Albanije. Studirao na univerzitetu u Tirani, kao i studije književnosti ”Maksim Gorki” u Moskvi. Šezdesetih godina XX stoljeća radi kao novinar i počinje objavljivati poeziju. Godine 1963. objavio prvi roman “Gjeneral i ushtris se vdekur” (General mrtve vojske). Potom objavljuje djela: ”Kështjela” (Tvrđava), ”Palata e ëndreve” (Palaća snova), ”Dimri i madh” (Velika zima), “Mosmarveshja” (Nesporazum), ”Piramida” kao i mnoga druga djela. Dobitnik je više svjetskih nagrada. Kadare svojim djelima, albansku književnost je uzdigao u rang svjetske.

Analiza romana “Mosmarveshja” -  Nesporazum (Ismail Kadare)

Autor u pomenutom djelu je iznio hroniku borbe jednog viševjekovnog napaćenog naroda, koji se borio za nacionalno oslobođenje od više zavojevača: Osmanskog carstva, Srbije, Crne Gore, Grčke, ali i Evrope koja je rasparčavala albanske teritorije. Roman počinje kako poslije drugog svjetskog rata, formirale se nepostojeće države. Teritorije postale ne administrativne već državne granice, dobijene zakonom jačeg i sile. Autor govori o simbolima, poštanskim markicama nekih država, lavova, vukova…

Autor, Ismail Kadare navodi kako u njegovom djetinstvu, tačnije od 3-8 godina Albanija je zamijenila četiri zastave: 

1. Zastava Kraljevine Albanije, 

2. Zastavu Albanije pod Italijanskom okupacijom, uz dodatak rimskog znaka;

3. Zastava saveznika Njemačke bez simbola;

4. Zastava komunista uz dodatak petokrake i nadamo se posljednja zastava poslije komunizma bez znakova.

Iako Albanci kao najstariji narod na Balkanu koji vode porijeklo slavnih Ilira, Evropa je priznala zastavu tek 1912. godine. Pored zastave autor se osvrnuo na himnu, govori o himni-simbolu tj. nacionalnom obilježju naroda. ”Kad je riječ o zastavi, veliki albanski književnik Alleks Drenova 1908. god kaže:  â€œAlbanski emigranti su u Rumuniji vezali zastavu, kada Albanija još nije bila država".

Faik Konjica, albanski aristokrata, govori o staroj himni, te o Skenderbegovoj zastavi. Znači, još u tami Osmanlija, Albanija je tražila izlaz iz okupatorskog sna i iz dugog mraka. Albanci iz Bukurešta uspjeli su donijeti u domovinu: zastavu, himnu, muziku i tekst zajedno u vrijeme kada akteri proglašavanja Nezavisnosti 1912. god. zavijorili zastavu sa dvoglavim orlem. Zastava je podignuta u čast  â€œNove države”, tako se himna po prvi put pjevala na trgu Vlore. Međutim u Drugom svjetskom ratu, nažalost, zastava trpi izmjene. Ali poslije Drugog svjetskog rata uz albansku tri godine se vijorila i zastava Jugoslavije, potom 12 god. zastava Rusije.

Pobuna u Budimpešti protiv komunizma, Rusija, tj. Staljin na brutalan način rušio svaki vid demokratije, komunizam se dokazao kao divlji diktator. God.1956 na XX kongresu KP Albanije po prvi put se ukazuje na partijske greške, privilegije rukovodilaca i odnos prema Sovjetskom Savezu. Po pitanju državnosti u odnosu na druge države Albanija je kasnila, ali cijeli XX vijek je vijek albanskog preporoda. Na početku 20. vijeka Albanija je izašla iz Osmanskog carstva. Njena budućnost ogledala se u dva smjera. Prva 28.11.1912. god. proglašavanje Nezavisnosti Albanije uz zastavu himnu i slobodu.  Druga traži povratak na mrak pod ropstvom Turaka.  Jedan analfabeta iz Tirane pod imenom Haxhi Qamil zahtjeva ,,Duam baben”  (hoćemo oca), pali albansku zastavu, ubja albanske učitelje koji su djecu učili albanskim jezikom-trazeći povratak Osmanlija.

Haxhi Qamil imao pristalice koji se izdvajao Dervish Biçaku nazivajući sultana baba sultan, otac sultan, dakle bilo i takvih ideja, povratak na ropstvo. Pokret proturaka je ugušen bez milosti. Autor djela nam govori o kralju Zogu prvog, kao kralja ne Albanije već Albanaca. Međutim susjedne zemlje imale    pretenzije na albanske teritorije. Nezavisna Albanija još nije postajala kada protiv nje je napravljen projekat rascijepa, ili bolje reći nepostojanja Albanije. Plan Ilije Garašanina pod šifrom "Načrtanije”, projekat Srbije o prisvajanju Albanskih teritorija.

Jedan drugi srpski fašista koji je takođe imao mračne ciljeve o genocidu i rasparčavanja Albanije za rad projekta o velikoj Srbiji, Vladan Gjorđević, pisao u Beogradu, štampao u Parizu, pristup protivu jednog naroda i to susjednog. Jedan srpski poeta Milan Rakić u pjesmi “Oči Simonide”, pjesma ima antialbanski karakter.  Iako smo ušli u 21. vijek, Akademija Srbije se nije odrekla ideje Ilije Garašanina. Treba napomenuti i fašistiški projekat Vase Čubrilovica pod nazivom protjerivanje arnauta (debimi i arnauteve). U samom naslovu ovog sramnog projekta sve govori o ciljevima Srbije. Cilj ovog projekta je rasturiti Albaniju svim sredstvima: ubijati, unijeti strah, terror, represije vojskom i policijom, oružjem silovanje žena, puštati pse na albance, po srbijanskom projektu  â€œCilj opravdava sredstvo”. Žalosno je to što je ovaj mračni projekat podržao književnik "nobelovac” Ivo Andrić, koji je radio na projektu “Iseljavanje Muslimana-Albanaca za Anadoliju”. Nažalost u nekim školskim programima ovaj pisac je unjet u nastavnom programu  Kosova.

Još se Vasa Čubrilović obraća vladi da se ne odstupi od ovog projekta. Drugi svjetski rat je otoplio odnose Albanije i Jugoslavije. Tako  poslije drugog svjetskog rata dvije nekada neprijateljske države, toliko se zbližile kao dvije sestre bliznakinje. Godine 1947. albanski predsjednik, Enver Hoxha u svojoj historisko-filozofskoj tezi iznenadio da je Haxhi Qamil prvi koji je ustao protiv Albanije, čovjek koji je pozivao vraćanje Turske, koji je palio i gazio albansku zastavu i to osoba iz partije

Dok u Albaniji raste antiturcizam, u Jugoslaviji se  albansko stanovništvo smatra proturski orjentisani. Međutim dvije slovenske države Jugoslavija i Sovjetski Savez, Tito i Staljin se razilaze. U Jugoslaviji tzv. “Infobiro”,odnosno stop Staljinu.  Zbog raskida sa Rusijom, zapad je Jugoslaviji otvorio vrata, ali će Jugoslavija Albance sa Kosova i Makedonije staviti u drugi plan, nezapažene, jer tako biće manje opasni. Sa druge strane Albanija stupa u savezu sa Rusijom. Postignut je tajni plan između Srbije i Albanije. Dogovor se sastoji u tome da Albanija ne podstiče albance na pobune, s druge strane Jugoslavija neće blatiti Albaniju u Evropi.

Albanija ovo shvata kao znak dobre volje, tako u Albaniji, čak je bilo zabranjeno spomenuti Kosovo. Vlada Jugoslavije se redovno brinula da kosovske i makedonske albance usmjere ka Istok-Turske. Takođe postoji tajni dogovor Jugoslavije i Turske, uglavnom radi iseljavanja Albanaca u prazne anadolske ravnice. Doktrina Čubrilovića iako nakratko obustavljena zbog drugog svjetskog rata, sada se realizuje. Jugoslavija je protjerivala Albance za Tursku. Tako Turska je usisavala ljudsku, albansku energiju. Ukratko ništa se nije promijenilo, Osmanska država, nekada uzimala vojnike janičare, sada uzima Albance koji se nikada neće vratiti u domovini, žene će rađati Turke.

Sa padom komunizma trgovi u Albaniji se pune ljudima, nazire se demokratija. Albanija se bliži slobodi i Evropi. Tako i avioni počinju letjeti  za Afriku, Ćad, gdje se održava Islamska konferencija, u kojoj je i Albanija postala njen član.

Ali 90-tih godina XX vijeka mišljenje Evrope po pitanju Kosova se mijenja, tako da  sloboda Kosova se nazire. Kosovo ima slavnu historiju sa Evropom i Amerikom srbijanski predsjednik dolazi na Kosovo 1989. uz pomoć hrisćanske Evrope da se riješi Albanaca-Muslimana.  Dogodilo se obratno Evropa i Amerika okrenuli leđa diktatoru. Srbija se nadala da će rat hrišćana protiv islama naići na razumijevanje Evrope.  Doktrina Čubrilovića je oživjela, ali plan je ostao bez duše, neostvarljiv.

Bilo je zapisa iz Beograda, štampana u Parizu. Zašto Albance -Muslimane ne protjerati za Tursku pošto ih vjera vezuje. I pored vjekovnog ropstva u jednoj školi na ceremoniji pjevalo se: “Sultani im” (sultane moj), “Sunduesi im” (moj vladaru).  God 2009. na jednoj konferenciji u Sarajevu, turski minister inostranih poslova Daut Davutoglu iznenadio je govorom: ”Balkanu je Turska donijela svjetlost i emancipaciju” .  Poziva Bosnu, Kosovo i Albaniju da se vrate u staro,,zlatno doba’’,  drugačije rečeno sikter Evropo, van Evropo.

Veliki albanski pisac Gjergj Fishta je prije 100 godina napisao dramu “Nën hajat te Parrizit” sa dvije uloge Skenderbeg i đavo. Na vratima raja, vodi se dijalog, tek što je sa zemlje stigo đavo sa novih vijesti i junaka. Skenderbeg pita đavola: ”Si janë pra shqyptarët e Shqypnija?” (Kako su Albanci i Albanija?) Đavo odgovara: “Si janë?...Si don armiku!” (Kako su? Kako žele neprijatelji). 

Fishta je ovu dramu napisao 1914. dvije godine poslije proglašenja Nezavisnosti Albanije. Sada 100 god.  kasnije Fishtina drama zvuči aktuelnije no ikad. Đavo saznavši da razgovara sa Skenderbegom kaže: ” Ljudi te drže u usta, a u srcu ne znam”. Potom se pojavljuje sveti Petar govori Skenderbegu ”Ubi đavola!”  Albanija je u božjim rukama i svakako će izaći iz tame i naći će svjetlost. Bog nije odbacio Albaniju. Historija Skenderbega počinje 1443. god. kada u glavnom gradu Osmanskog carstva procurila loša vijest kako najmočniji general Osmanskog carstva okrenuo leđa drzavi. U 15. stoljeću  autor u djelu govori o tri velikana toga doba koji su žestoko pružali otpor Turcima: Mađar Jan Hunjadi, Rumun Drakula i Albanac Skenderbeg.

Ova tri balkanska velikana udružena protivu Turaka, vodili mnoge bitke, pogotovo protivu sultana Mehmeda II, gdje je ubijeno preko 30 000 turskih vojnika.  Od velike trojke toga vremena u odbrani Evrope prvi pada  Rumun Drakula, ostaju Mađar Hunjadi i Albanac Skenderbeg. Mađarska je veća od Albanije, ona je u centar Evrope, a Albanija je osmanska provincija. 

Poslije ubistva Hunjadia Mađari mu odaju počast. Skenderbeg se junački držao, pružao žestoki otpor Osmanlijama bio iskusan borac, ali i veliki strateg. Pamte se njegove riječi koje je kasnije izgovorio pri proglašenje Nezavisne Albanije 1912. god. ”Slobodu vam nisam donio, našao sam je među vama”. 

Mnoge knjige su napisane o Skenderbegu. Njegovo ime je u školskim programima . U mnogim baladama spominje se njegovo ime, mnogi pisci pišu o njemu kao Naim Frashëri, Fishta i više desetina njih. XX vijek je vijek Skenderbega. To je vijek preporoda Albanije, ustoličenje Skenderbega. U mnogim evropskim gradovima i trgovima dižu se spomenici albanskog i evrpskog heroja.  Tako god. 1940. u Rimu za vrijeme Benita Musolinija, podiže se Skenderbegova bista. Godine 1968. u čast 500-godišnje Skenderbegove smrti,  na trgu u Tirani 17.  janura na prohladnom i snježnom danu, postavljen je spomenik nacionalnom heroju. Trg je nazvan “Skenderbegov trg”, na tom trgu par metara dalje bio je postavljen i spomenik ruskog diktatora Staljina.

Hronika o trgovima Skenderbega nastaviće se. Tako u Parizu nastaje trg Skenderbega. Međutim, bilo je protivnika postavljanja biste albanskog heroja u Parizu od strane Srbije, Grčke i Turske. Pošto u Parizu samo jedan je trg namjenjen za Albaniju, Komunistička Albanija je imala želju da trg rezerviše za šefa albanske države Envera Hoxhe. Već je rečeno da je u Tirani na trgu spomenik postavljen 1968. god. 30 koraka dalje od Skenderbega postavljena je bista u bronzi, san komunista, spomenik Envera Hoxhe, šefa KP Albanije, projektovan kao ”Otac nacije”.  Znači,  XX vijek obilježen je  erom Skenderbega u bronzi. Na početku XXI vijeku, najmlađa država u Evropi, Kosovo ,poziva nacionalnog heroja.

Tako velika bista u bronzi, kreće iz Tirane za Pristinu. Na redu je Skoplje. Makedonska vlada je dozvolila postavljanje spomenika u Skoplju,  međutim bilo je i protivnika.  Jedan hodža je blatio Skenderbega, da je katolik, antialbanac.  Na trgu u skopskom naselju Čair, pred oko 100 000 ljudi otkriven je spomenik najvećem sinu albanskog naroda.

Ismail Kadare, autor ovog djela je vodio dnevnik 1999. zbog situacije na Kosovu. Dnevnik je objavljen na albanskom i drugim evropskim jezicima. 

31. maja kada je bombardovanje od strane NATO-a dostiglo vrhunac. Tekst dnevnika sastoji se u polemici albanskog časopisa “Illirija” u New Yorku francuskog lista “Courrier international” u kome se blati Skenderbeg i to u vremenu egzodusa, kao i zapis u francuskom listu da je Skenderbegova majka bila srpkinja. Ministar spoljnih poslova Vuk Drašković, poslao otvoreno pismo Kadareu u Le Mondu 1987. koji je izjavio da “Sve što je na Kosovu je srpsko, a i sam Skenderbeg je Srbin”   Ta izjava u Le Mondu ponovo je štampana i to 1999. kada je Kosovo gorjelo i kada su rane duboke. 

To dokazuje da Srbija u kontinuitetu ima apetite prema albanskim teritorijama od: Garšanina, Čubrilovića, Draskovića, Milosevića…Austrijanac konzervativne partije Heinz Christian, prijatelj Srbije, antialbanac, govorio da je Kosovo srpsko tj. “Stara Srbija”, to je bilo 2008. god. Zbog smrti Milosevića ovaj austriski fašista odao počast suzama. U knjizi autor govori o mitu Albanca, ali i regionu, govori i o historiji prema mitovima. Nema bolja i gora historija, historija je historija. Historija i mit su dvije ispovjesti o svijetu. Pisane su bezbroj knjiga o Skenderbegu, govori o Veneciji, Konstantinopolju, o Mađaru Hunjadiu,  ali i albanskom vitezu Skenderbegu. Tako1454. Skenderbeg je branio Evropu, ideja o slobodnoj Evropi je dominirala, ali god 1999. zamijenjen je motiv kada NATO štiti nezaštićen narod. Pokušaj Srbije da nagovori Evropu da Albanci se ne bore protiv Srbije radi slobode,već protivu hrišćanstva,za Islam.

Kadare dalje govori o nacijama, komunizmu. Marks je pisao da komunisti nemaju domovinu. Tako komunizam u Albaniji bio protiv nacije. Sovjetski Savez, kao veliki brat, je više bio izgovaran “No Albanija”. Kadare se vraća historiji. U periodu Osmanskog carstva kada Albanija nije bila država, već provincija, regija i učio se tuđi jezik. Historija jezika počinje 1695. kada je lingvista Gottfried Leibniz govorio o jednom jeziku koji daje “dušu”. Albanski jezik je bio jedini koji je bio zabranjen u period Osmanskog carstva.  Turci su nastojali da albanski jezik izumre. Svaki učitelj koji je bio uhvaćen da je učio djecu albanskim biva strogo kažnjen. U Jugoslaviji su mladi Albanci  bili optuživani zbog pisanja u period Preporoda (Rilindja). Navodno zbog nečistoće jezika. Međutim jezik Albanaca je jezik Ilira, Skenderbega i ima bujnu prošlost. Pisano je na stotinjak knjiga, studija, polemika.  Hrvatski albanolog Aleksandar Stipčević u jednoj odličnoj studiji je predstavio sljedeće:  Hrvati i Albanci su dva najstarija naroda, ali i narodi koji su nepobjedivi. Zatim pisac govori o studentskim demonstracijama u Prištini studenti su zahtijevali od vlade SFRJ 1981. da Kosovo dobije statut Republike. Svetica majka Tereza je pisala molitve na albanskom. 

Srednji vijek je ”zlatno doba za maskiranje vitezova”, ploče koje pokrivaju tijelo. Skenderbeg je metalnu ploču nosio poslije 50-te godine života. Povratak Osmanskog generala  u Kruji dramatično je preokrenuo historiju, gdje bi vjerovatno Homer i Ovidije nastavili sa pisanjem epova.

Godine 1921. Fan Noli u djelu ”Dva Skenderbegova života”, kako on i fantazma donose Albaniji slobodu. Poslije pada Konstantinopolja, Osmanlije spremaju invaziju na Italiju. Španija je na pragu otkriča Amerike. Skretanje pažnje na nacije, stvara neočekivani pristup Evrope u XXI vijeku. Evropa se opamećuje poslije Drugog svijetska rata. Tako Evropa zvana Evropska unija, zajedno sa više zastava i zvijezda stvara zajednicu naroda, udružena Evropa, nacija. U stvarnosti na Balkanu se dešavaju strahote u Novijoj historiji. Vrši se prinudno protjerivanje, ubistva beba, paljenja i etničko čišćenje.

Tako umjesto savez nacija nastaje ubistva od strane srbijanskog režima, projekat Vase Čubrilovića je bio neprihvatljiv. Evropa je ovaj put kaznila agresora, možda da bi opravdala pasivnost u bosanskom ratu. Ali kad je riječ o mitovima, vratićemo mit historiji. Od glavnih događaja u 1000 godina Balkana,treba spomenuti Kosovski boj iz 1389. i Skenderbega 1443-1479. O srpskom reformatoru Vuku Karadžiću,  autor ovog djela kaže da je Geteu predao albansku baladu, ali iskrivljenog sadržaja. Srbijanski mit leži na Kosovu od Kraljevića Marka u kome ovaj junak posjeduje nepostojeću snagu. Epovi o Kraljeviću Marku zauzimaju centralno mjesto u srpskoj epici, iako historija dokazala da je bio turski vazal.  

Srbi smatraju da je Kosovska bitka isključivo borba Srba i Turaka, iako znamo da je to rat naroda Balkana protivu Osmanlija. Istoga dana 28. VI 1989. Milosević je na Kosovu polju održao fašističku retoriku o mitu Srba na Kosovu. 

Misteriozna smrt Lazara i Murata u približni vremenski period, Miloš Kopilići je porijeklom Albanac. Još je blijedo saznanje jednu ili drugu balkansku tragediju na polju “velikih”. U svijetu mit obično podrazumijeva nešto precjenjeno, proljepšano, što ima vezu sa slavom. Zbog historijske okolnosti sve zemlje Balkana imaju mit o herojima.

Pripremio: Ajriz Neziri, profesor bosanskog jezika